Veprimtaria
publicistike
Veprimtaria
krijuese e Nolit nis me publicistikën dhe oratorinë. Ato shprehin qartë
pikëpamjet e tij thellësisht demokratike dhe janë si një kronikë e jetës
politike e shoqërore shqiptare. Karakteristikat kryesore të tyre janë mendimi i
qartë dhe i mprehtë, qëndrimi i drejtë dhe i prerë dhe reagimi i menjëhershëm
ndaj ngjarjeve më të rëndësishme kombëtare dhe ndërkombëtare. Noli mbajti
fjalime të zjarrta para shqiptarëve në SHBA, në Këshillin Kombëtar të Tiranës
(1920-30), në Korçë e Vlorë, në Lidhjen Kombeve etj. Në këto fjalime dhe
artikuj trajtohen probleme të rëndësishme siç janë ruajtja e pavarësisë dhe e
tërësisë tokësore të Shqipërisë nga synimet shoviniste fqinje, mbrojtja e
dinjitetit të shqiptarit dhe Shqipërisë, demaskimi i klasës feudale dhe i
monarkisë së A. Zogut, demokratizimi i jetës së vendit, vlerësimi i figurave të
shquara të historisë e kulturës shqiptare e botërore etj. Forma e polemikës,
kultura me të cilën janë trajtuar problemet politike e shoqërore bëjnë që këto
shkrime të zënë një vend krejt të veçantë në publicistikën shqiptare
Studimet
Larminë
dhe rëndësinë e veprimtarisë së Nolit e shtojnë mjaft edhe studimet e tij për
Skënderbeun, heroin tonë kombëtar, për figurën e madhe të Bethovenit
(“Bethoveni dhe Revolucioni Francez”), etj. “Historia e Skënderbeut” është
vepra së cilës Noli iu rikthye disa herë. Ai e botoi atë për herë të parë më
1921 në Boston dhe pastaj e punoi të ripunuar anglisht më 1947 e përsëri të
ripunuar në shqip më 1949. Për të shkruar këtë vepër Noli është mbështetur jo
vetëm te Barleti, por edhe në dokumente të reja që mundi të gjejë pas një pune
këmbëngulësie. Skënderbeu, si për çdo patriot e artist shqiptar edhe për Nolin
ishte figura më e dashur, të cilin e kishte admiruar që nga fëmijëria. Ky
admirim i autorit ndihet edhe në vepër nëpërmjet tonit të ngrohtë me të cilin
është paraqitur figura e tij. Gjatë trajtimit të momenteve kyçe të jetës së
heroit, Fan Noli ka përcaktuar qartë marrëdhëniet e tij me shtetet e Ballkanit,
sidomos me shtetet fqinje, si dhe qëndrimin e disa vendeve të fuqishme
evropiane ndaj luftës së Skënderbeut. Ai ka arritur të na japë qartë politikën
e brendshme të këtij udhëheqësi legjendar duke theksuar meritën e madhe të tij
për formimin e një shteti të centralizuar feudal shqiptar, gjë që në shekullin
e XV-të një gjë e tillë nuk ishte realizuar akoma në shumë vende të Evropës.
Noli në vepër ka krijuar atmosferën e kohës për të dhënë ngjyrat e një bote
mesjetare që kërcënonte të shkatërronte botën evropiane, si dhe pozitën e një
vendi si Shqipëria ku liria dhe kultura humaniste po mbyteshin nga dhuna
osmane. Ai gjithashtu ka thurur e shkrirë me art të vërtetën historike,
dokumentin me gojëdhënën e legjendën. Figura e Skënderbeut në veprën e tij
është shumë e plotë. Atë e gjejmë jo vetëm si një udhëheqës popullor që shquhet
si luftëtar e strateg, por edhe të dalluar si burrështetas e diplomat.
Përshkrimi i betejave heroike e situatave të vështira janë bërë me ngjyra të
forta romantike gjë që i jep veprës edhe vlera artistike dhe e bën që të
lexohet me emocion. Në këtë vepër Noli i jep rëndësi figurës së heroit dhe
rolit të tij në histori pa nënvlerësuar masat. “Historia e Skënderbeut” e Nolit
bashkë me veprën e Barletit mbeten edhe sot më të mirat vepra për heroin e
madh.
Muzika
Si
erudit, Noli, veprimtarinë e tij krijuese e ka shtrirë edhe në fushën e artit
muzikor. Që në moshën pesëmbëdhjetëvjeçare, (1932), si student, i është
përkushtuar me shumë entuziazëm muzikës në Konservatorin e Nju -Inglandit
(SHBA), të cilat studime i ka përfunduar katër vjet më vonë. Para komisionit
kishte paraqitur si punë diplome tri vepra me motive shqiptare: “Skënderbeg”,
“Rapsodi shqiptare” dhe baladën për tenor e orkestër “Gaspari i varfër”, vepra
këto që madje ishin ekzekutuar si pjesë e provimit të tij të diplomës. Ndonëse
sipas kritikëve dy veprat e fundit janë cilësuar me të meta për arsye se përshkoheshin
me një frymë të theksuar liturgjike, (Dihet se Noli i vuri bazë kishës
autoqefale shqiptare), poema simfonike “Skënderbeg” kishte një frymë të thellë
e plotë dramaticitet ku shquhej shija e autorit për të ndërtuar tema me
karakteristika të larmishme; me harmoni e polifoni të pasur; me kumbime
orkestrale të bukura dhe shumë larmi e begati ngjyrash. Për të pasur një ide më
të saktë e të plotë mbi kontinuitetin e zhvillimit të personalitetit të Nolit
në fushën e muzikës dhe muzikologjisë patjetër duhet bërë një retrospektivë të
gjatë. Duhet kthyer në kohën kur i ati i tij, psalm në kishën e fshatit të
vendlindjes, ia mësonte notat dhe të kënduarit, mësimet mbi muzikën, mësime
këto që do të kenë rëndësi shumë të madhe në jetën e mëvonshme të Nolit, sidomos
kur gjatë karrierës kishtare ishte detyrua të merrej me përkthime dhe muzikë
fetare. Ato përkthime i kanë paraprirë përkthimeve artistike dhe studimeve të
mëvonshme muzikore prandaj besohet se veprën e tij “Bethoveni dhe revolucioni
francez” ia dedikoi pikërisht të tet (babait). Gjurmimet për këtë vepër Noli
duket ti ketë filluar qysh në kohën kur ishte i mërguar në Vjenë. “Muzikanti i
madh Bethoveni kishte të drejtë”, shkruante Noli në introduktën kushtuar Jul
Qesarit në vitin 1926. Se Noli ishte një studiues i pakrahasueshëm me ndonjërin
nga bashkëkohësit e bashkëkombësit shihet qartë edhe nga përpjekja e tij që ti
bëj një analizë të detajuar personalitetin të Bethovenit me theks të veçantë
veprës së tij ku u fokusua tek efektet e revolucionit francez në veprën e
kompozitorit të madh, veçanërisht “Simfoninë e tretë”, “Simfoninë e nëntë” dhe
operën “Fidelia”. Ai me sy kritik fillon punën studimore duke shqyrtuar
materiale e burime të shumta, ndonëse sipas autorit, studimi i Nolit për
Bethovenin karakterizohet me lajthitje e shtrembërime të fakteve, të cilat i
bën me qëllim që në një mënyrë të shfajësoj maestron duke e justifikuar me
mungesa financiare e vështirësi tjera materiale.
Shqipërimet
artistike
Noli
si përkthyes i krijoi vetes një vend nderi në letrat shqipe, por këtë nuk e
arriti vetëm pse ishte njohës i mirë i disa gjuhëve si greqisht, latinisht,
frëngjisht, spanjisht, anglisht, gjermanisht, turqisht etj. Krahas talentit për
të mësuar gjuhët e huaja, Noli njihte mirë thesarin e gjuhës amtare e
gjithashtu njihte thellë kulturën botërore dhe atë kombëtare. Kishte aftësi të
tilla gjykimi dhe shije aq të hollë sa mundej me lehtësi të zgjedhë e përkthejë
vepra të shquara të shkrimtarëve të mëdhenj botërorë që jo vetëm e pasuronin
kulturën shqiptare, por edhe u bënin indirekt jehonë shumë problemeve aktuale
të realitetit shqiptar të kohës. Punën e përkthyesit Noli e fillon si vazhdues
i traditës që kishte krijuar Kristoforidhi, duke përkthyer disa libra të
shërbesës për nevojat e kishës shqiptare, që posa ishte themeluar. Më pas ai
përkthen disa krijime nga Molieri e Stendali dhe më vonë i hyn punës për
përkthimin e atyre veprave të rëndësishme që do ta bënin të njohur si përkthyes
jo vetëm në Shqipëri, por edhe përtej kufijve shqiptarë, siç janë: poema
"Skënderbeu" e Longfellout , tragjeditë "Otello",
"Hamlet", "Makbethi", "Jul Qezari", të
Shekspirit, dramat "Armiku i popullit" dhe "Zonja Igra e
Ostronit" të Ibsenit; "Rubairat" e Omar Khajamit, "Don
Kishoti i Mançës" i Servantesit , "Kasollja" e Ibanjezit etj.
Pothuajse të gjitha këto vepra Noli i pajisi edhe me parathënie ku dha gjykime
kritike estetike e filozofike me shumë vlerë. Përkthimet e Nolit janë vlerësuar
mjaft nga personalitete të shquar të kulturës botërore. Kështu albanologu i
njohur Norbert Jokli kur kishte lexuar përkthimin e "Rubairave" të O.
Khajamit nga Noli kishte thënë: "Pas përkthimit të Filxheraldit, nuk di
nëse ia kalojnë përkthimeve të Fan S. Nolit ato të gjermanishtes e të
spanjishtes që janë përkthime të dorës së parë”. Të studiosh e njohësh aq
denjësisht kulturën e gjithmbarshme kombëtare, por para së gjithash atë
botërore të zhvilluar ndër shekuj dhe ta mishërosh aq denjësisht me kulturën e
traditën tonë aq të pasur, termi “Poliglot”, kur përmendet si i tillë, duhet të
na shëmbëllej me imazhe përfytyrimi të vet figurës lartësueme të Nolit si
sinonim.
Introduktat
Introduktat
apo parathëniet e përbëjnë bazën e mendimit kritik të Nolit. Mjafton të
përmenden kryeveprat botërore si: “Hamleti”, “Makbethi”, “Jul Cezari” e “Othello”
të Shekspirit, pastaj veprën monumentale të letërsisë persiane “Rubairat” të
Omark Khajamit, romanin nga më të lexuarit që njeh historia e njerëzimit
“Robinson Kruzo” të Daniel Defos, kryeveprat “Armiku i popullit” dhe “Zonja
Igra e Ostronit” të Ibzenit si dhe “Don Kishoti i Mançes” të Servantesit për të
krijuar perceptimin se Noli ishte një lapidar i kulturës sonë të gjithmbarshme
dhe mund të vlerësohet si “maja e Ajsbergut” të mendimit kritik që ka njohur
historia e letërsisë shqipe. Konstatimi se introduktat e Nolit ngërthejnë në
vete edhe një tok mendimesh politike duket të jenë të sakta. Influencimi
politik duket të jetë më i theksuar te “Rubairat”, “Armiku i popullit” dhe “Don
Kishoti i Mançës”, të cilave vepra, mendimin e tij kritik Noli ua dedikoi
pikërisht në kohën kur ishte larguar nga posti i Kryeministrit. Tek introduktat
e para paraqet disa mendime elementare për autorin mandej shpjegon në pika të
shkurta veprimtarinë e tij letrare kurse subjektin e veprës e paraqet në formë
të shkurtuar, shpesh herë vetëm me dhjetë rreshta. Duke shpjeguar hollësisht
ngjarjet që përbëjnë thelbin e veprës, Noli bën analizën e personazheve
qendrore dhe dytësore pa e harruar edhe ambientin dhe rrethanat historike që
kanë karakterizuar për të cilat flasin veprat. Në introduktat që u ka bërë
veprave të Shekspirit vërehet se Noli anon më tepër të japë gjykime të
rëndësishme dhe interesante duke u bërë një analizë të thellë karaktereve të
personazheve kryesore, qoftë kur bën fjalë për “Makbethin”, qoftë kur zbulon botën
e gjerë e komplekse të “Hamletit”, apo kur shkruan për Brutin e Kasin tek drama
“Jul Cezari”. Introduktat e Nolit ndriçojnë autorin në shumë aspekte: Ato
flasin sheshit për bindjet e tij, tregojnë natyrën dhe temperamentin e tij,
vejnë në dukje intuitën, erudicionin, kulturën e gjithmbarshme, kompletimin dhe
rrugën e drejtë të një kritiku.
Në
introduktën e parë ,“Othello”, Noli provon të lëshohet në shfletime e zbërthime
të karaktereve, të filozofisë dhe etikës së tyre, por mendimet e kristalta e të
shprehura me stilin e tij rrëmbyes që do të kamuflojnë më vonë, këtu akoma nuk
mund të vijnë në shprehje sa duhet. U mungon baza e pikëpamjeve në sajë të së
cilës do të vë aq shumë zjarr në krijimtarinë e mëvonshme, prandaj, sikundër që
është thënë nga shumë studiues të krijimtarisë noliane, në introduktën e tij të
parë “Othello”, duket të mos ketë pasur ambicie më të mëdha se sa vetëm ti
paraprijë lexuesit në të kuptuarit e subjektit dhe elementeve themelore të
veprës. Sipas Mitrush Kutelit, Noli, me shqipërimin e veprave “Don Kishoti”,
“Jul Qesari”, “Armiku i popullit”, “Z. Ingra e Ostrotit”, “Hamleti”, “Makbethi”
e “Othello” përpara botës shqiptare shfaqet si i pari kritik e estet i vendit.
Kuteli këto vepra i konsideron si modele të gjalla analizimi e gjykimi të
thellë që u ka bërë Noli duke pasqyruar njëkohësisht kthjelltësinë e mendjes
dhe ngrohtësinë e shpirtit nolian e sidomos kulturën e gjerë të tij. Me këto
përkthime që njëherazi janë të shoqëruara me kritikën e tij, Noli sjell para
botës shqiptare pikëpamje shoqërore krejtësisht të reja për kohën në letrat
shqipe. Ajo që i dallon përkthimet e Nolit krahas përkthimeve të tjera në shqip
është pikërisht afiniteti i punës prej rikrijuesi. Në fazën e dytë të
krijimtarisë së Nolit si kritik bie në sy simpatia e thellë ndaj shtresës së
vuajtur, por rezistuese si dhe qëndrimit të tyre stoik e revolucionar. Noli
njihej me karakterin e tij prej revolucionari që e manifestonte në forma të
ndryshme. Kritikën e Nolit e ka vlerësuar edhe Rexhep Qosja, i cili thekson se:
“Kurrkund në këtë studim (Aludon: “Bethoveni dhe revolucioni francez”), nuk
shihet Noli kritik, muziktar, sociolog, poliglot, portretist – Noli
polihistorian duke i dhënë tatëpjetën tezës së Vensan dEndit sipas së cilës
“Bethoveni u quajt një katolik, të cilit si bëri fare përshtypje revolucioni
francez”. Pra, Qosja mbështet Nolin në konstatimin për “Bethovenin dhe
revolucionin francez”. Në anën tjetër, Noli kur flet për Bethovenin e nxjerr
atë si ateist. Të njëjtën gjë e kishte bërë më parë edhe për Omar Khajamin.
Kritika e Nolit karakterizohet edhe me stilin e tij shumë të veçantë. Qosja
vlerëson se “Ai që lexon herën e parë diçka prej tij (Nolit), herën tjetër,
sapo të lexojë fjalinë e parë do ta kuptojë se lexon po atë njeri”. Edhe në
introduktën kushtuar kryeveprës së Shekspirit e mbarë njerëzimit “Hamleti”,
Noli i bën një përshkrim subjektit të veprës për të kaluar tek personazhet, por
nuk lë anash edhe mendimin kritik të shumë autorëve pararendës që citon në
raste të caktuara siç ishte p.sh. Gëteja. Ai bën tentativë të hyjë thellë në
psikologjinë e vet Hamletit duke konstatuar se arsyen kryesore të vuajtjes së
tij, (Hamletit), duhet kërkuar më tepër në ndjenjën që ka pësuar një tronditje
fatale për vdekjen se sa në ndjenjën që është i pazoti për veprim. Ndërkaq
Ofelinë e sheh me një sy dhembjeje për fatin e saj dhe rrethanat që i janë vënë
si barrë duke konstatuar se sikur të merrnin punët një rrugë normale, Ofelia do
të bëhej mbretëresha e lumtur e Danimarkës përkrah të dashurit të saj, një mbreti
ideal. Është shumë interesante të hetohet dhe të studiohet fakti se si u njoh
dhe si lindi ideja për përkthimin e “Rubairave” të Omar Khajamit nga Noli.
Çështë e vërteta, të dhënat burimore të drejtpërdrejta për këtë ngjarje janë të
pakta. Nga gjurmimet e bëra rezulton që Noli këtë vepër nisi ta përkthejë në
vitin 1924. Rubairat e para që shqipëroi ia dërgoi mikut të tij në SHBA, Koço
Tashkos. Nuk dihet për ti botuar apo për ti kërkuar mendim, por fati deshi që
Tashko jo vetëm ti botojë në gazetën "Dielli", por edhe ti shoqërojë
me një shkrim ku flet për vlerën e “Rubairave” dhe çmon lart shqipërimin e
Nolit. Koha kur i përktheu Noli këto ishte shumë e trazuar. Kjo koincidoi dhe
me ngjarjet kulmore politike të viteve 20. Noli, kur përkrahësit e Zogut sulmojnë
Tiranën, detyrohet të lë zyrën e Kryeministrisë dhe të niset në drejtim të
Durrësit. Mirëpo, në rrugë e sipër i kujtohet se ka harruar dorëshkrimet e
“Rubairave” të përkthyera. Atëherë jep urdhër të kthehet mbrapsht. Ordinanca e
tij, kur dëgjon arsyen pse Noli do të kthehej mbrapa në atë tollovi, i thotë:
“Imzot, ju vazhdoni rrugën. Unë do të shkoj ti marr vetë "Rubairat” dhe
kështu do të ndodhë pastaj. Ai kthehet dhe hyn në Tiranë mes luftimeve që
zhvilloheshin, shkon në Kryeministri ku merr dorëshkrimet dhe ia dërgon Nolit
që e priste në Durrës. Ordinanca ishte një njeri i thjeshtë e besnik i Nolit.
Për arsyen e përkthimit të “Rubairave” në gjuhën shqipe, studiuesi Nasho
Jorgaqi vlerëson se një përgjigje e plotë dhe shkoqitëse do të donte shumë
kohë. Është vërtet e çuditshme që një klerik i lartë si Noli të përkthente një
vepër siç janë "Rubairat. Siç dihet ato i përkasin një prej poetëve më të
mëdhenj të Rilindjes persiane që ka zgjatur nëntë shekuj, (shek VII-XVI), një
rilindje që dha poetë e dijetarë të mëdhenj ku ndër më të shquarit ishte Omar
Khajam. Një poet i madh, por edhe një astronom e matematicien i shquar. Ai do
të lëvronte një lloj të veçantë poetik siç është Rubaira ose Rubajatë, që është
një strofë e përbërë vetëm prej katër vargjesh në të cilën poeti shpreh
ndjenjat, mendimet, gjendjen e tij shpirtërore. Këto vargje janë tepër lakonike
dhe ashtu siç thonë kritikët, në to fjala ndihet ngushtë, kurse mendimi ndihet
i lirë. Për pasojë, përkthimi i "Rubairave" është shumë i vështirë
dhe ato iu bënë të njohura botës perëndimore për herë të parë në shekullin XIX
nga Eduard Fitzgerald. Supozohet se Khajami kishte shkruar rreth një mijë
Rubaira. Mirëpo, është konstatuar nga studiues të shumtë se vetëm gjysma e tyre
janë origjinale që i takojnë Khajamit. Pjesa tjetër konsiderohen apokrife,
domethënë të falsifikuara. Shqipërimi i “Rubairave” nga Noli u shoqërua me një
studim shkencor dhe me shënime historiko-letrare që tregojnë për përgatitjen e
tij serioze, të cilat edhe sot e kësaj dite i kanë qëndruar kohës. Vërtet
“Rubairat” janë krijime poetike të mrekullueshme, të thella, me frymë
liridashëse, me dashuri për jetën. “Rubairat” i japin lexuesit gjithë bukurinë,
hijeshinë e shijen e gëzimeve të jetës. Kur këto i lexon e shijon në shqip, të
dhëna nga një klerik i lartë që ka predikuar dogmën fetare në kishë, e kupton
dhe ndjen fuqishëm madhështinë e mendjes dhe zemrës së Nolit, thekson
Jorgaqi.
Kjo
padyshim që bie në sy kudo në përkthimet e tij dhe mjafton të analizohet një
strofë e vetme e versionit anglisht të reprodukuar në shqip dhe e njëjta të
krahasohet me përkthimin poetik që i ka bërë Noli:
Avake!
For Morning in the Baël of Night
Has
flung the stone that puts the Sars to Feght:
And
L: the Hunter of the East has cught
The
Sultan s Turret in a Noose of Light.
Reprodukimi:
Zgjohu:
Sepse mëngjes nga rruzull i natës
E
gjuajti gurin që i trembi yjet
Dhe
shih! Gjahtari i Lindjes ka zënë
Kullën
e Sulltanit me spangon e dritës.
Përkthimi
poetik Nolian:
Zgjohu:
Mëngjesi me shigjete grisi
Perden
e natës, Yjt i arratisi,
Dhe
dielli gjahtar me rreze kapi
Çdo
majë mali e pallati e lisi
RSS Feed
Twitter
19:33
Unknown
.jpg)
.jpg)
.jpg)
