Tri vite nga vdekja e Ernesto Sabato-s, (24 qershor 1911 – 30
prill 2011)
Sabato urren pleqërinë dhe veset e tij, urren fotografitë, të
huajt në shtëpi, intervistat, gazetarët dhe regjistruesit e tyre, harresën, autografët
dhe zhurmën e vendeve publike. Është një tip me humor të keq me një tendencë të
fortë skepticizmi… Thonë që nuk ka qenë kështu kur ka qenë i ri, se ka qenë
mendjemadh i padurueshëm, krenar dhe që i pëlqente vetja, grindavec dhe i
shkëlqyeshëm…
Nga: Olga Wornat
Nuk duhet të ketë qenë aspak e lehtë të jesh Matilde,
mendoj me zë të ulët ndërkohë që jam e ulur përballë Ernesto Sabato-s, e vetmja
ikonë e gjallë e letërsisë hispanike, i cili me 93 vitet e tij të sapo mbushur,
flet i hidhëruar (ose kushedi ndoshta do të më impresionojë mua) mbi fajin që e
ndjek ditë e natë për tradhëtitë shkaktuar gruas së tij.
“Mjeshtri” (kështu e quajnë miqtë e tij), më shikon
përmes syzeve të mëdha dhe qan. Më trishton të shoh një burrë që qan, dhe më
shumë akoma një burrë plak, që mund të ishte gjyshi im. Më vjen dëshira ta
përqafoj dhe ta ngushëlloj. “Asnjëherë nuk kam qenë besnik, në realitet ne
burrat nuk jemi monogam, unë jo, dhe kështu që e shkreta Matilde vuante me mua…
Dhe varfëria e viteve të para, ajo e shkreta i duroi të gjitha pa thënë asgjë.”
Për ta lehtësuar pak i them se ka pasur fat me Matilde-n, sepse gra të tjera –
unë , mes tyre – në vendin e saj nuk do ta kishin duruar as një sekondë, më të
paktën, do kishte marrë ca goditje në kokë ose diçka më keq. Sábato qesh dhe
qan në të njëjtën kohë dhe vazhdon të ankohet për vitet e humbura dhe për
mungesat. Gjatë bisedës së gjatë që patëm, shpesh fshinte lotët që i rridhnin
nëpër faqe. Ata që e njohën mirë Matilde-n më kanë thënë që para se të ishte
dërrmuar krejt, shkëlqente me bukuri dhe kishte karakterin e saj të veçantë.
Jetoi për Ernesto-n dhe e deshi deri në çmenduri. I dinte aventurat dashurore
të burrit të saj, vuajti dhe shumë herë e qortoi për ato që thashethënaxhinjtë
vinin dhe i tregonin. Por nuk e braktisi dhe shfaqeshin zhurmshëm së bashku,
deri atëherë kur një sëmundje e pashërueshme dhe shkatërruese e lidhi në krevat
derisa vdiq. Në shtëpinë e madhe u tret gëzimi. Gjuhët e liga thonë gjithashtu
që, pavarësisht martesës së tij të pafat, Sábato nuk mundi t’iu jepte fund
impulseve: në shtëpinë ë tij hynë e dolën shumë femra të famshme (disa
lumturisht të martuara), të cilave autori i “Sobre héroes y tumbas” (“Mbi
heronjtë dhe varret”), i donte pa asnjë paragjykim, në banesën që ndodhej në
krahë të vendit ku prehej gruaja e tij.
Në të vërtetë, kur mendoj përsëri për lotët e tij dhe
për këto anekdota, nuk di në duhet qarë a qeshur me të. Jeta është një labirint
i pamundur, vuajtjet dhe pendimet e saj kanë vlerën e një lamtumire. Të njohësh
mjerimet personale është një sinjal dinjiteti, madhështie. Por thonë që
hakmarrja është pjatë që shërbehet e ftohtë dhe jam e sigurt që Matilde, kudo
që është, e ka përgatitur me kujdes këtë pjesë. Dhe Mjeshtri është i sigurt që e
meriton një vuajtje të vogël.
Nuk është Ernesto Sábato shkrimtari im i preferuar, megjithëse disa libra të
tij më pëlqejnë shumë. Për shembull, “Abbadón, el exterminador” (“Abbadon,
shfarrosësi”) dhe “Sobre héroes y tumbas” (“Mbi heronjtë dhe varret”), por
proza e tij pedagogjike nuk e ndriçoi shpirtin tim dhe në personazhet ose
tregimet e tij nuk gjej kujtime të gëzimeve apo hijeve të mia. Gjithmonë e kam
parë si shumë të zakonshëm dhe të trishtueshëm, e një pjesë e jetës sime ka
rrjedhur në një krahinë me egërsi të zhvilluar. Dhe për më tepër, me tunelet e
mia kisha trishtim të mjaftueshëm. Nuk ka patur tek unë tërheqjen e Horacio
Quiroga, Manuel Puig apo të Jorge Luis Borges dhe të mos flasim pastaj për
ajkën e shkrimtarëve latino-amerikanë të viteve shtatëdhjetë apo për klasikët.
Edhe pse nuk qe pjellor në prodhimin letrar, Ernesto Sábato e jetoi
intensivisht jetën, shkeli ç’mundi por dhe më shumë: mori pjesë në politikë,
jetoi atë që i pëlqente ndërkohë që ishte i destinuar për tjetër gjë dhe ishte
protagonist i shumë polemikave të zjarrta.
Sabato ishte i dykuptimtë dhe konfuz në kohën e diktaturës
Në këto nivele të gjithë kthehemi më të mirkëputueshëm
me disa sjellje, por Sabato ishte i dykuptimtë dhe konfuz në kohën e diktaturës
ushtarake. Dhe gjatë viteve ishte e vështirë të pranohej për disa intelektualë
duke pasur parasysh prejardhjen e tyre politike të djathtë, ose të qenit, jo
një njeri i zakonshëm që mund të argumentonte padijen mbi atë që po ndodhte dhe
se cilët qeverisnin Argjentinën në ato vite. Ka fotografi dhe dëshmitarë që e
vërtetojnë këtë. Me ardhjen e demokracisë dhe pjesëmarrja e tij antologjike në
Gjykatën historike dhe në Juntat Ushtarake, e vendosi përballë kritikëve të tij
të pamëshirshëm dhe, gjithashtu, përballë vetvetes. Si mund të harrohet ai
shkrim rrënqethës i poshtërsisë. “Kam shumë dashuri për Raul Alfonsín
(presidenti argjentinas nga 1983 deri 1989), është njeri shumë i mirë dhe një
mik i mirë. Ka qenë presidenti më i mirë që kemi pasur në Argjentinë, është
demokrat i madh dhe shumë i kulturuar.” Shihet qartë, Ernesto Sabato urrente pa
rezerva Carlos Menem dhe thotë se nëse një ditë Carlos do të kthehet në
pushtet, ai “preferon të jetë i vdekur”.
I shëmtuar, i vrazhdë dhe i egër, karizmatik dhe tundues i lindur, ky atribut i
fundit është shtuar në raport me anekdotat e treguara nga femrat që e njohën
‘kur jeta dukej se nuk do të mbaronte kurrë’; një macho me shumë të dashura të
shpërndara në vende të ndryshme, shkrimtari është hija e asaj që ka qenë. Në
perëndim të jetës, duke u dridhur dhe me shikimin e humbur pothuajse nga
pabesitë e sëmundjeve dhe tragjedive, kur orët që rrjedhin janë një dhuratë e
Zotit apo e kujtdo tjetër, ose thjesht –në historinë e tij– prodhim i gjeneve
shekullore të tij shqiptare, i kalon orët duke pikturuar dhe më thotë që ky
aktivitet është i vetmi që i intereson, pavarësisht afrimit të vdekjes.
Ernesto Sabato i përket një tjetër shekulli dhe akoma fizikisht nuk duket plak
i humbur (është i dobët dhe i fortë), tregon anekdota të Luftës së Dytë
Botërore, sikur ngjarja të kishte ndodhur një vit më parë. “Aj, francezët, sa
hipokritë, sa idiotë… Unë kam jetuar me ta, çfarë tmerri, sa bashkëpunëtorë të
nazistëve që kanë qenë…!”, përsërit herë pas here. Shkon e vjen në të njëjtën
temë sikur ta ketë mani ose nganjëherë sikur të ishte makinë kujtese, për
ndonjë arsye që unë nuk e di, ai ka jetuar në një rrugë të Parisit të pushtuar
dhe në një kthinë në banesën e çiftit Curie, me të cilët ka ndarë ditë të tëra.
Sabato urren pleqërinë dhe veset e tij, fotografitë, të
huajt në shtëpi, intervistat, gazetarët dhe regjistruesit e tyre, harresën,
autografët dhe zhurmën e vendeve publike. Është një tip me humor të keq me një
tendencë të fortë skepticizmi. Në të njëjtën kohë, figura dhe fjalët e tij janë
të mbushura me një ëmbëlsi gati familjare.
Sabato i ri dhe gratë e jetës tij
Thonë që nuk ka qenë kështu kur ka qenë i ri, se ka qenë
mendjemadh i padurueshëm, krenar dhe që i pëlqente vetja, grindavec dhe i
shkëlqyeshëm. Sot përcjell prekshmërinë e një fëmije të pambrojtur. Ndoshta kjo
vjen ngaqë kur plakemi gati të gjithë bëhemi si fëmijë. Qesh me përgjigjet e
tij dhe me ironitë dashakeqe që lëshon shkujdesur. Dashuron shtëpinë e tij të
madhe në Santos Lugares, në periferi të Buenos Aires; rininë; qenin e tij
Roque; pemët me ngjyrë të praruar të vjeshtës; heshtjen e mëngjezit; bukurinë e
butë femërore; praninë e Elvira-s; ëndrrat (qofshin edhe ankthe); të flas për
fëmijërinë e tij, për nënën dhe për të vdekurit e tij të dashur; problemet
metafizike; klasikët rus; pikturën dhe udhëtimet. Betohet se sot, në momentet e
fundit, e apasionon më shumë të pikturojë se sa të shkruajë dhe duhet ta
besojmë, sepse prodhimet e tij në pikturë mbulojnë çdo cep të shtëpisë. Kujton
me dashuri dhe faj Matilde-n, gruan dhe nënën e fëmijëve të tij, por flet me
pasion, gati me obsesion, për Elvira-n, me të cilën jeton prej shumë vitesh.
Kthehem të mendoj dhe të them të njëjtën gjë – duhet të ketë qenë fatale të
ishe Matilde, por as Elvira nuk e ka pasur të lehtë. – Ajo është gruaja që
duroi, për dashuri, një pjesë të madhe të dështimeve dashurore të Sábato-s dhe
ajo që më mirë e njeh. Kanë më shumë se njëzet vjet që janë bashkë.
Elvira González Fraga, elegante, e talentuar dhe e duruar, e dëgjon, dëgjon
ankesat e tij dhe ia kupton ekstravagancat. Bisedojnë gjatë, ndërkohë që ecin
nëpër rrugët e Santos Lugares dhe udhëtojnë së bashku sa herë që shëndeti i
Sábato-s iu lejon. Elvira e adhuron atë dhe flet për jetën e saj me ëmbëlsi dhe
me thellësinë e një dashurie të pjekur, kjo e ka bërë që t’i mbijetojë
furtunave dhe çmendurive. “Ernesto don që të martohet me mua, më lutet që ta
bëjmë, më flet gjithë kohës për martesën dhe unë i them që nuk e di, që ndoshta
ndonjë ditë…” thotë ajo, dhe miqtë i kërkojnë që të pranojë, megjithëse
paragjykimet e shoqërisë dhe të ambjentit letrar e familjar duken se ndikojnë
shumë. Tani për tani, sigurisht.
Shtëpia e Ernesto Sabato-s
Shtëpia e Ernesto Sábato-s është e bukur dhe enigmatike.
Katet me ngjyrë të murrme të prishur nga koha na flasin për hapa të dashur dhe
të urryer, ndërsa muret ngjyrë sepie janë të mbuluara nga mijëra libra. Ka
libra të tijët në gjuhë të ndryshme që shkrimtari i vjetër iu tregon
vizitorëve, si një risi, sikur të mos i përkisnin. Ka përkthime në greqisht,
rusisht, arabisht dhe në gjuhën kineze. Aty janë botimet e vjetra të El tunel
(Tuneli), Sobre héroes y tumbas (Mbi heronjtë dhe varret) dhe Abbadón, el
exterminador (Abbadon, shfarosësi), novela e tij e fundit. Gjithashtu ka libra
të të tjerëve dhe fotografi në ngjyrë sepie të cilat na kujtojnë kohët e
humbura, të lumtura dhe të përmallshme. Në të gjitha anët ka portrete
familjare, piktura dhe kujtime të udhëtimeve në vende të largëta.
Mjeshtri proteston për gjithçka. Për lagështirën e
vjeshtës në Buenos Aires dhe dhimbjen e kockave të tij, për rrudhat dhe për
zhgënjimet e përjetshme të politikës argjentinase, për vonesën e Elvira-s që
shkoi për të bërë disa formalitete dhe nuk është kthyer (“Ku është Elvira?”,
përsërit shpesh), për praninë time në shtëpi dhe për regjistruesin mbi
tavolinë: “Ç’është ky aparat?”. Ndonjë moment, hesht gjatë dhe sytë i humbasin
në peizazhin e kopshtit; në çast mendja e tij kthehet: “Nuk e di se çfarë bëni
ju këtu, kush ju ka autorizuar që të hyni? Përse hyjnë njerëz në këtë shtëpi,
kur e dinë që nuk dua të shoh askënd, përse më bëjnë foto kur jam i shëmtuar
dhe plak?”, thotë i bezdisur.
Sabato: “Jam bërë shumë pishman për tradhëtitë e mia”
Në një minutë, ndërron temë dhe fillon të qesh përsëri
si një fëmijë përballë një tregimi të fëmijërisë apo dinakërive të rinisë. Dhe
femrat, gjithmonë femrat në kujtimet e tij. “Kam qenë një Don Juan i çmendur”.
Ende sot elita e letërsisë argjentinase mban të gjalla historitë e tij të
bujshme me humor dhe përzemërsi. Asgjë e rëndë përballë bukurisë së tmerrshme
të novelave të tij, që do të ngelen në historinë e letërsisë latino-amerikane.
Të qenët jetim, fatkeqësinë dhe perversitetin që fitoi nga jeta ai arriti t’iua
transemtonte brezave të ndryshëm. Vajza ime adoleshente adhuron Ernesto
Sábato-n dhe librat e tij janë në një vend të dukshëm në tavolinën e librave.
Tuneli-n e lexoi tre herë, e mahnitur; ndihej pak Alejandra, personazhi kryesor
i historisë së dashurisë pa krye.
I fola Sabato-s për famën e tij si jobesnik, e pyeta se
çfarë ka të vërtetë dhe sa është pjesa e fantazisë, për nevojën mashkullore për
të ushqyer burrërinë. Isha bërë kurioze pasi kisha dëgjuar shumë gjëra.
Mjeshtri më pa dhe ia plasi gazit.
- Aj! Ju gratë, të gjitha jeni njësoj… Në fund të
fundit, unë duhet të gënjeja. Pyesin dhe pyesin e pyesin për gjithçka. Duan t’i
dinë të gjitha, duan të na dominojnë, të na mbajnë nën kamzhik. Atëhere dikujt
nuk i ngelet zgjidhje tjetër përveçse të gënjejë. Prandaj edhe unë gënjeja. Ne
burrat jemi jo besnik nga natyra, monogamia është një falsitet, nuk ekziston,
dhe ju nuk e kuptoni… Çfarë mund t’ju bëjë, nuk më ngelej zgjidhje perveçse të
thosha tjetër gjë… Mos më shiko ashtu… Ju lutem, ju jeni të padurueshme
nganjëherë. Por di gjithashtu se disa nga ne burrat janë të padurueshëm, të
këqij, të pakorrigjueshëm. E shkreta Matilde, sa më ka duruar, sa më ka dashur,
çfarë dhimbje!… Më vonë jam bërë shumë pishman për tradhëtitë e mia, por ishte
vonë, problemi është se njeriu e bën çdo gjë kur është i ri! zgjodhi për botim: Xh.V.